Kwaliteitskaders voor leermiddelen: wat weten we en wat hebben we nog nodig?

Leermiddelen vormen naast leraren een cruciale schakel in het verbeteren van de basisvaardigheden van leerlingen. Maar hoe bepaal je de kwaliteit van een leermiddel? En hoe maken leraren hun keuzes? Het Expertisecentrum Nederlands en ResearchNed deden in opdracht van het ministerie van OCW literatuuronderzoek naar onder andere deze vragen.

Wat laat het onderzoek zien?

Kwaliteitskaders

Bij de analyse van internationale kwaliteitskaders blijkt dat de onderbouwing sterk verschilt. Sommige kaders hebben nauwelijks bronvermeldingen, terwijl andere per criterium referenties vermelden. We hebben criteria kunnen indelen in verschillende onderwerpen:

Inhoud/algemeen
Didactiek/materiaal voor de leraar
Materiaal voor de leerling
Tekst, beeld & vormgeving
Technologie
Inclusiviteit
Toegankelijkheid

Hoewel sommige criteria vaker voorkomen in verschillende kwaliteitskaders, betekent dit niet automatisch dat deze bewezen effectief zijn. Het ontbreekt aan onderzoek naar de mate waarin Nederlandse leermiddelenmakers gebruik maken van dergelijke kwaliteitskaders, al zijn er wel aanwijzingen dat dit gebeurt.

Keuzeprocessen

Uit het beperkte onderzoek dat beschikbaar is over de keuzeprocessen blijkt dat leraren weinig kwaliteitskaders toepassen bij het kiezen van leermiddelen. Leraren hebben onvoldoende kennis van deze kaders en handelen vaak vanuit intuïtie. Keuzeprocessen worden 'onbewust onbekwaam' doorlopen.

Voor leraren is het vooral belangrijk dat leermiddelen aansluiten bij het curriculum (kerndoelen en referentiekader), overzichtelijk zijn en hen 'ontzorgen'. Ook spelen marktwerking en budgetten een rol. Het keuzeproces zou verbeterd kunnen worden door meer training en opleiding van leraren in het hanteren van kwaliteitscriteria bij het kiezen van leermiddelen. Schoolleiders geven aan behoefte te hebben aan onafhankelijke procesbegeleiding.

Toepassing van leermiddelen

In de praktijk blijkt uit het geringe aantal gevonden onderzoeken dat het gangbaar is dat leraren de inzet van methodes aanpassen. Deze aanpassingen variëren van het hanteren van een andere volgorde tot het overslaan van onderdelen. Ook bewerkt een deel van de leraren het materiaal of vult het aan zodat het beter toepasbaar is in hun specifieke situatie.

Uit nationale peilingsonderzoeken komt naar voren dat leermiddelen een grote rol spelen in de realisatie van het curriculum. Veel leraren geven aan de methode te volgen voor zowel lesdoelen als lesmateriaal, maar gebruiken daarnaast ook aanvullend materiaal. In sommige gevallen voelen leraren zich belemmerd doordat een methode onvoldoende aandacht geeft aan een bepaald domein of onvoldoende aansluit bij het niveau van de leerlingen.

Representatie en toegankelijkheid

Het beperkte onderzoek naar representatie wijst erop dat Nederlandse leerboeken onbewust en onbedoeld stereotypische boodschappen bevatten met betrekking tot gender en etniciteit. Er lijkt vooral winst te behalen in het verminderen van stereotypering in de tekst van schoolboeken.

Over de toegankelijkheid van leermiddelen is weinig openbare informatie beschikbaar. De beschikbare bronnen gaan vooral in op hoe de toegankelijkheid kan worden verbeterd, maar nauwelijks op hoe toegankelijk het leermateriaal daadwerkelijk is.

Wat zijn de vervolgstappen?

De systematische review laat zien dat er nog veel hiaten zijn in onze kennis over kwaliteitscriteria voor leermiddelen. Het onderzoek bevat daarom ook enkele belangrijke aanbevelingen voor de volgende fase:

Kritisch beschouwen wat de onderbouwing is van de verschillende gevonden kwaliteitskaders en onderliggende criteria;
In (blijven) zetten op het geven van hoge prioriteit aan de kwaliteit van leermiddelen in het keuzeproces;
Onderzoeken hoe leermiddelen kunnen bijdragen aan effectieve didactiek en effectief gebruik van leermiddelen in de klas door leraren;
Leermiddelenmakers en onderzoekers laten samenwerken aan een evidence-based aanpak om stereotypering te voorkomen;
Onderzoek doen naar de daadwerkelijke toegankelijkheid van leermaterialen.

Rapport

Meer weten? Lees de managementsamenvatting en het volledige rapport: Kwaliteitscriteria voor leermiddelen funderend onderwijs - een literatuurstudie.

Ten slotte

Dit literatuuronderzoek vormt de eerste fase van het onderzoeksprogramma binnen het Masterplan Basisvaardigheden. De bevindingen onderstrepen het belang van goed onderbouwde kwaliteitskaders en een bewuster keuzeproces van leermiddelen. In de volgende fase zal aanvullend onderzoek worden gedaan naar de geconstateerde lacunes.

Het ministerie van OCW (zie deze kamerbrief) wil vervolg hier aan geven door een kwaliteitsalliantie op te richten voor leermiddelen voor het funderend onderwijs. In de zomer van 2025 wordt een start gemaakt om dit vorm te geven. Daarnaast is het plan om een landelijk kwaliteitskader voor leermiddelen te ontwikkelen op basis van wetenschappelijke inzichten en aansluitend bij de nieuwe kerndoelen. Via de Kennistafel Effectief Leesonderwijs is men bezig met de ontwikkeling van een kwaliteitskader voor leermiddelen voor taalonderwijs.